της Στέλλας Κυβέλου
***H Στέλλα Κυβέλου είναι Επ.Kαθηγήτρια στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου και τ.Διευθύντρια του Εθνικού Σημείου Επαφής ESPON (2007-2013)
Οι επιπτώσεις που μπορούν να έχουν οι προτάσεις των θεσμών τόσο στα τοπικά διατροφικά δίκτυα όσο και γενικότερα στην περιφερειακή ανάπτυξη δεν έχουν επαρκώς σχολιασθεί ούτε πλήρως εκτιμηθεί, δεν έχουν πάρει, εξάλλου, αρκετή δημοσιότητα. Στην κατάσταση “εκτάκτου ανάγκης” ανάμεσα στο ελληνικό δημοψήφισμα και σε μιά ακόμη “δόση λιτότητας”, οι εργαλειοθήκες του ΟΟΣΑ που συνάντησαν τόσες αντιδράσεις στο παρελθόν, επανεγκαθίστανται αμαχητί. Ας δούμε αναλυτικά τις επιπτώσεις τους, μέσα από παραδείγματα.
Στην Ελλάδα, το γάλα παράγεται τοπικά και διανέμεται γρήγορα στους καταναλωτές. Η παραγωγή και διανομή γάλακτος αντικατοπτρίζει το είδος της χωρικής σχέσης που ενσωματώνει τη μακρόχρονη φιλοδοξία της Ευρωπαικής Ενωσης για τη σχέση αστικού-αγροτικού χώρουπου μπορεί να αποφέρει οικονομικά οφέλη μέσω της στήριξης της αγροτικής απασχόλησης, μειώνοντας παράλληλα τις αποστάσεις και επακόλουθα τις εκπομπές ρύπων από τις μεταφορές. Αυτή η ανταλλαγή τύπου win-win μεταξύ αστικού–αγροτικού και οικονομίας-περιβάλλοντος δια μέσου της χωροταξίας απόλυτα συμβατή με την «αειφόρο ανάπτυξη», ήταν άλλωστε κεντρική ιδέα στο Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου (1999) που χαιρετίστηκε κάποτε με θέρμη και συνέχισε να απηχείται μέσω των δύο επόμενων κειμένων Εδαφικής Ατζέντας της ΕΕ. Η ικανότητα ενός κράτους-μέλους να επιλέξει πόσο φρέσκο θέλει να είναι το γάλα του θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ως μέρος της αρχής της «επικουρικότητας», μια άλλη βασική πτυχή της ευρωπαικής ορθοδοξίας για την εδαφική διακυβέρνηση που φαίνεται ωστόσο να έχει βγει εκτός μόδας. Το 2014 πάντως, η τρόικα άρχισε να μας λέει πώς πρέπει να περιγράψουμε το γάλα μας ![1] Επιβλήθηκε λοιπόν στους Ελληνες να σταματήσουν να καλούν “φρέσκο” το γάλα τους και να επιτρέπεται να παρατείνεται η διάρκεια ζωής του γάλακτος πέραν των πέντε ημερών. Γιατί ; Μα, έτσι ώστε να μην υπάρχει αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ των τοπικών παραγωγών και των μεγάλων παραγωγών γάλακτος από την Ολλανδία και άλλα μακρινά κράτη μέλη. Τίθεται λοιπόν εύλογα το ερώτημα : Πότε είναι φρέσκο το γάλα, όταν διανεμήθηκε χθες από τον τοπικό παραγωγό, ή όταν έχει διανύσει τουλάχιστον τη μισή Ευρώπη ;
Οι αλλαγές που ζητήθηκαν επεκτείνονται και στο ελληνικό γιαούρτι.[2] Είναι γνωστό οτι ζητείται να επιτραπεί η χρήση γάλακτος σε σκόνη αντί του φρέσκου για την παραγωγή του, κάτι που η ΠΑΣΕΓΕΣ θεωρεί, και είναι σωστό, οτι θα αποδυναμώσει αισθητά τον κλάδο της κτηνοτροφίας, αφού οι παραγωγοί θα προτιμούν την αγορά φθηνότερης σκόνης από την εκτροφή ζώων για παραγωγή φρέσκου γάλακτος. Μιά άλλη πρόταση αφορά στον ορισμό του τι σημαίνει φούρνος[3]και στην αφαίρεση των περιορισμών με βάση τους οποίους πωλείται το ψωμί. Φανταζόμαστε οτι δεν είναι δύσκολο να δει κανείς πίσω από τα μέτρα αυτά, τα τεράστια διεθνή εμπορικά συμφέροντα.
Αυτό το εντελλόμενο και άνευ σχεδίου άνοιγμα της Ελληνικής οικονομίας τροφίμων στο διεθνή ανταγωνισμό δεν μπορεί παρά να έχει σοβαρές χωρικές επιπτώσεις. Στην κλίμακα της πόλης-περιφέρειας είναι πιθανό να μειώσει τις συνέργειες μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών μέσω της διάρρηξης της αλυσίδας προμηθευτή-καταναλωτή. Με την ελληνική γεωργία υπό τις πιέσεις του ανταγωνισμού, οι θέσεις εργασίας θα μειώνονται και τα κίνητρα για τον ενεργό πληθυσμό και τις νεότερες ηλικιακές ομάδες να παραμείνουν στις φθίνουσες αγροτικές περιοχές θα είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Με αυτή τη διαρκή λιτότητα και απερήμωση, οι νέοι θα κινηθούν προς τον πυρήνα της Ευρώπης.. Πανευρωπαικά, είναι πιθανό να σημαίνει ότι και οι παραγωγοί που εδράζονται στο βόρειο τμήμα της ηπείρου θα ενισχύσουν το μερίδιό τους στην ελληνική αγορά, διευρύνοντας το χάσμα Βορρά-Νότου όσον αφορά στην απασχόληση και στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ.
Μιά άλλη σημαντική διάσταση του σχεδίου διάσωσης είναι ο τρόπος που αυτό θα επηρεάσει τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις στη χώρα. Ο Joseph Stiglitz σε άρθρο του στην εφημερίδα New York Times[4], το περασμένο Σαββατοκύριακο, τις εξηγεί συνοπτικά, αναφέροντας επίσης την ιστορία για το “φρέσκο γάλα” :«Σε μια οικονομία όπου το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν λειτουργεί καλά, όπου μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε πιστώσεις, η τρόικα απαιτεί από τις ελληνικές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των οικογενειακών να προπληρώνουν όλους τους φόρους τους στις αρχές του έτους, πολύ πριν γνωρίζουν ποιά θα είναι τα ετήσια έσοδά τους και το κέρδος τους. Η απαίτηση αυτή προορίζεται να μειώσει τη φοροδιαφυγή, αλλά υπό τις περιστάσεις στις οποίες βρίσκεται η Ελλάδα, καταστρέφει τις μικρές επιχειρήσεις και αυξάνει την δυσαρέσκεια τόσο για την κυβέρνηση όσο και για την τρόικα.”
Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. Γνωρίζουμε από την ευρωπαϊκή έρευνα, μέσω του προγράμματος ESPON[5], ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις τείνουν να είναι το πλέον σημαντικό μέρος της οικονομίας στις αγροτικές περιοχές και τις μικρές και μεσαίες πόλεις σε σχέση με τις μεγάλες αστικές συγκεντρώσεις. Έτσι, οι περιοχές αυτές προβλέπεται να πληγούν ιδιαίτερα σκληρά και να απερημωθούν λόγω αυτού του νέου σχεδίου λιτότητας, που εκτείνεται πιθανά στο άπειρο μέλλον για την Ελλάδα. Ομοίως, η κατάργηση των επιδοτήσεων ΦΠΑ για τα απομακρυσμένα νησιά θα αποδυναμώσει τις εύθραυστες οικονομίες τους, και θα επιταχύνει την εξωτερική μετανάστευση.
Το χωρικό μέλλον στην Ευρώπη
Αυτά που συμβαίνουν λοιπόν σήμερα με την Ελλάδα δεν είναι μόνο τοπικής σημασίας. Φαλκιδεύουν τις αρχές της εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη. Τα παραδείγματα με το γάλα και το γιαούρτι δείχνουν οτι η ιδέα που θεωρεί την περιφερειακή ποικιλομορφία ως δύναμη και πλεονέκτημα για την Ευρώπη αντικαθίσταται με την απαίτηση των μεγάλων πολυεθνικών να εξασφαλίσουν την κυριαρχία των προιόντων τους σε κάθε υπεραγορά.. από τη Ρόδο μέχρι το Ελσίνκι. Εξάλλου, η αποφασιστικότητα με την οποία το σχέδιο διάσωσης έχει επιβληθεί στην Ελλάδα και η αδιαφορία για τις εδαφικές επιπτώσεις, δείχνει καθαρά τη μορφή του χωρικού μέλλοντος που οι χρηματοδότες και οι πολιτικοί τους ακόλουθοι οραματίζονται (ίσως από κεκτημένη ταχύτητα) για την ευρωπαϊκή επικράτεια : Ενα τοπίο δικτυωμένων μεταξύ τους αστικών κόμβων υψηλής έντασης που θα βασίζονται στις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες που θα συντηρούνται από φορολογούμενους, τόσο μέσω των βασικών υποδομών, καθώς επίσης και μέσω κάποιων “σημείων διάσωσης” για τη στιγμή της επόμενης τραπεζικής κρίσης. Αυτές οι αστικές περιοχές θα παρέχουν τεράστιες και προσοδοφόρες δυνητικές αγορές, αν μη τι άλλο σε υποδομές και υπηρεσίες, καθώς και σε δημόσια περιουσιακά στοιχεία που μπορούν να ιδιωτικοποιηθούν. Περιφερειακά, σε χώρους όπου οι αγορές φθίνουν και το κόστος διανομής ανά κάτοικο είναι υψηλότερο, θα υπάρξει αποεπένδυση τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, εξωτερική μετανάστευση και γήρανση του πληθυσμού. Αυτές οι περιοχές θα καταλήξουν χρήσιμοι “χώροι στάθμευσης” και “κινεζοποιημένης παραγωγής” για τα λιγότερο παραγωγικά μέλη της ευρωπαϊκής οικογένειας, για όσους δηλαδή δεν μπορούν να αναλάβουν το κόστος αγοράς γης και ακινήτων στις πόλεις του ευρωπαικού πυρήνα.
Η εδαφική συνοχή, σε αυτό το σενάριο, δεν θα σημαίνει φυσικά οικονομική αποτελεσματικότητα και χωρική δικαιοσύνη[6] : θα σημαίνει απλά την άρση των τοπικών εμποδίων εις όφελος των παγκόσμιων παραγωγών και την αντικατάσταση των τοπικών δικτύων και των πλεονεκτημάτων της “εδαφικής ποικιλομορφίας” από ένα κοινό “χωρικά τυφλό” ευρωπαϊκό οικονομικό χώρο.
[1] http://www.nytimes.com/2015/07/26/opinion/greece-the-sacrificial-lamb.html?smid=fb-share&_r=1
[2] http://www.keeptalkinggreece.com/2014/05/28/troika-and-oecd-put-their-finger-in-greek-yogurt-want-to-change-production-regulations/
[3] http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2014/cr14151.pdf
[4] http://www.nytimes.com/2015/07/26/opinion/greece-the-sacrificial-lamb.html?smid=fb-share&_r=0
[5] βλ. www.espon.eu
[6] βλ.Κυβέλου Στ., Από τη χωροταξία στη χωροδιαχείριση : η έννοια του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού και της εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη, Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ, Αθήνα, 2010
ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΔΩ